سرطان روده بزرگ و راست‌روده (کولورکتال) یکی از شایع‌ترین و مرگ‌بارترین سرطان‌ها در جهان است. متأسفانه این بیماری اغلب در مراحل اولیه بدون علامت بوده و زمانی تشخیص داده میشود که به مراحل پیشرفته رسیده و درمان آن دشوارتر است. اما نکته امیدوارکننده اینجاست که اکثر موارد سرطان روده از پولیپ‌های خوش‌خیم (آدنوم‌ها) شروع می‌شوند و با تشخیص و برداشتن این پولیپ‌ها، می‌توان از بروز سرطان جلوگیری کرد.
غربالگری منظم و انجام تست‌های تشخیصی ساده اما حیاتی، می‌تواند شانس نجات بیماران را به طور قابل توجهی افزایش دهد. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که در صورت نداشتن علائم، نیازی به انجام تست‌ها نیست؛ در حالی که پولیپ‌ها و حتی مراحل ابتدایی سرطان روده ممکن است هیچ علامتی ایجاد نکنند. بنابراین غربالگری، نه تنها راهی برای تشخیص، بلکه ابزاری برای پیشگیری از سرطان است.
در کشورهای پیشرفته، کاهش چشمگیر آمار مرگ‌ومیر ناشی از سرطان روده تا حد زیادی به دلیل اجرای برنامه‌های غربالگری منظم است. افرادی که از سن ۴۵ یا ۵۰ سالگی به بعد (و در موارد خاص حتی زودتر) تحت غربالگری قرار می‌گیرند، در صورت وجود پولیپ یا ضایعه مشکوک، می‌توانند با درمان به موقع از پیشرفت بیماری جلوگیری کنند. این رویکرد پیشگیرانه، یکی از مؤثرترین راهکارها برای کاهش هزینه‌های درمانی، افزایش کیفیت زندگی و نجات جان بیماران است.
چه آزمایش‌هایی برای غربالگری سرطان و پولیپ روده لازم است؟
در مراحل اولیه غربالگری، تست‌های آزمایشگاهی غیرتهاجمی مانند آزمایش خون مخفی در مدفوع (FOBT یا FIT) اولین خط دفاعی هستند. این تست‌ها با بررسی نمونه مدفوع، می‌توانند وجود خون مخفی ناشی از پولیپ یا سرطان را تشخیص دهند، حتی قبل از آنکه علائم ظاهری بروز کند. سالانه انجام این تست‌ها توصیه میشود و در صورت مثبت شدن نتیجه، فرد باید برای بررسی دقیق‌تر به مرحله بعد (معمولاً کولونوسکوپی) ارجاع داده شود.
یکی دیگر از تست‌های مهم، بررسی DNA مدفوع است که به کمک آن می‌توان تغییرات ژنتیکی مرتبط با سرطان را شناسایی کرد. همچنین در صورت شناسایی توده یا پولیپ در کولونوسکوپی، آزمایشگاه پاتولوژی با بررسی نمونه‌ها، نوع ضایعه (خوش‌خیم یا بدخیم) و احتمال خطر را تعیین می‌کند. تشخیص دقیق نوع پولیپ‌ها (مانند آدنوم، هیپرپلاستیک یا سراتوز) و درجه تغییرات سلولی (دیسپلازی) نقش مهمی در تصمیم‌گیری پزشک برای پیگیری‌های بعدی دارد.
تست‌های آزمایشگاهی، به‌ویژه در مراحل اولیه غربالگری، به عنوان ابزاری ساده، کم‌هزینه و غیرتهاجمی، می‌توانند اولین هشدارها را درباره احتمال وجود بیماری بدهند. بدون انجام این تست‌ها، بسیاری از موارد سرطان تا مراحل پیشرفته شناسایی نمی‌شوند، در حالی که با یک تست ساده می‌توان گام مؤثری برای حفظ سلامتی برداشت.
آزمایش خون مخفی در مدفوع (FOBT و FIT)
- آزمایشی ساده و غیرتهاجمی برای بررسی وجود خون مخفی در مدفوع که با چشم قابل مشاهده نیست.
- پولیپ‌ها و سرطان‌های روده ممکن است خونریزی‌های نامحسوسی داشته باشند که از طریق این تست شناسایی میشود.
🔹 انواع:
✅ FOBT (Fecal Occult Blood Test):
- بر اساس واکنش شیمیایی گایاک است.
- دقت کمتر نسبت به FIT و ممکن است تحت تأثیر رژیم غذایی (مثل گوشت قرمز) یا داروها قرار بگیرد.
✅ FIT (Fecal Immunochemical Test):
- بر اساس آنتی‌بادی‌های اختصاصی برای گلبول‌های قرمز انسان است.
- دقت بالاتر، نیاز به رعایت رژیم خاص ندارد.
🔹 زمان‌بندی توصیه‌شده:
- سالیانه (هر ۱۲ ماه یک‌بار)
🔹 نکات:
- نتیجه مثبت به معنای احتمال وجود خون در مدفوع است و حتماً باید با کولونوسکوپی پیگیری شود.
- نتیجه منفی به معنای کاهش احتمال وجود سرطان یا پولیپ است، اما غربالگری باید طبق برنامه ادامه یابد.
آزمایش DNA مدفوع (مانند Cologuard)
- بررسی وجود تغییرات ژنتیکی یا موتاسیون‌های مرتبط با سرطان روده در نمونه مدفوع.
- شناسایی DNA سلول‌های سرطانی یا پیش‌سرطانی که ممکن است از دیواره روده به داخل مدفوع ریخته باشند.
🔹 اهمیت:
- مکمل تست خون مخفی است و می‌تواند برخی مواردی که در تست‌های معمولی تشخیص داده نمی‌شود را شناسایی کند.
- هنوز به‌طور گسترده در ایران رایج نیست، اما در کشورهای پیشرفته به‌عنوان بخشی از غربالگری‌های دقیق‌تر توصیه میشود.
روش های مبتنی بر کولونوسکوپی (Colonoscopy)
کولونوسکوپی دقیق‌ترین و کامل‌ترین روش بررسی روده بزرگ و راست‌روده است. در این روش، پزشک با استفاده از یک لوله نازک و انعطاف‌پذیر که به دوربین مجهز است، سطح داخلی روده را مشاهده می‌کند. در صورت مشاهده پولیپ یا ضایعه مشکوک، می‌توان همان لحظه اقدام به برداشت پولیپ (پولیپکتومی) یا نمونه‌برداری (بیوپسی) کرد. کولونوسکوپی به عنوان استاندارد طلایی غربالگری، هر ۱۰ سال یک‌بار در صورت نرمال بودن نتیجه توصیه میشود.
نوع ساده‌تر این روش، سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر است که فقط قسمت پایینی روده (سیگموئید و رکتوم) را بررسی می‌کند و معمولاً هر ۵ سال یک‌بار انجام میشود. همچنین کولونوسکوپی مجازی (CT کولونوگرافی) یک روش تصویربرداری غیرتهاجمی است که در برخی موارد به عنوان جایگزین کولونوسکوپی استاندارد به کار می‌رود، اما در صورت مشاهده ضایعه مشکوک، باز هم نیاز به کولونوسکوپی برای برداشتن پولیپ یا نمونه‌برداری خواهد بود.
کولونوسکوپی معمولی
- دقیق‌ترین و کامل‌ترین روش بررسی روده بزرگ.
- در این روش، پزشک با وارد کردن یک لوله منعطف (کولونوسکوپ) به داخل روده، به‌طور مستقیم سطح داخلی روده را مشاهده می‌کند.
- برداشتن پولیپ‌ها (پولیپکتومی) و نمونه‌برداری (بیوپسی) در همان جلسه امکان‌پذیر است.
🔹 بعد از کولونوسکوپی در صورت مشاهده توده های مشکوک این توده ها به آزمایشگاه ارسال میشود.
- بررسی نمونه‌های پولیپ یا توده مشکوک به‌وسیله پاتولوژیست.
- تعیین نوع پولیپ (آدنوماتوز، هیپرپلاستیک و غیره) و بررسی احتمال بدخیمی.
- تشخیص درجه دیسپلازی (تغییرات پیش‌سرطانی سلولی).
🔹 زمان‌بندی:
- اگر نتیجه نرمال باشد: هر ۱۰ سال یک‌بار.
- در صورت وجود پولیپ یا سابقه خانوادگی: فاصله کمتر بر اساس نظر پزشک.
سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر (Flexible Sigmoidoscopy)
- مشابه کولونوسکوپی است، اما فقط قسمت پایینی روده (رکتوم و سیگموئید) را بررسی می‌کند.
- در صورت مشاهده ضایعه مشکوک، نیاز به کولونوسکوپی کامل خواهد بود.
🔹 زمان‌بندی:
- هر ۵ سال یک‌بار (در صورت طبیعی بودن نتیجه).
کولونوگرافی سی‌تی (CT Colonography)
- یک روش تصویربرداری غیرتهاجمی است که به آن کولونوسکوپی مجازی نیز گفته میشود.
- با استفاده از سی‌تی‌اسکن، تصاویری از داخل روده تهیه میشود تا پولیپ‌ها یا توده‌ها شناسایی شوند.
- در صورت یافتن پولیپ، برای نمونه‌برداری یا برداشتن باید کولونوسکوپی انجام شود.
بررسی نمونه‌های بافتی (پاتولوژی و ایمونوهیستوشیمی)
🔹 در صورت برداشتن پولیپ یا توده مشکوک:
- نمونه‌ها به آزمایشگاه پاتولوژی ارسال می‌شوند.
- بررسی شامل:
- نوع پولیپ (آدنوم، هیپرپلاستیک، سراتوز و غیره)
- درجه دیسپلازی (Low-grade یا High-grade)
- ویژگی‌های بدخیمی احتمالی
- مارکرهای ایمونوهیستوشیمی در صورت نیاز، برای شناسایی نوع دقیق سلول‌های غیرطبیعی.
غربالگری برای چه کسانی ضروری است؟
غربالگری سرطان روده و شناسایی پولیپ‌های خوش‌خیم به طور ویژه برای افراد بالای ۴۵ یا ۵۰ سال (بر اساس نظر پزشک و دستورالعمل‌های جهانی) توصیه میشود. این گروه، حتی اگر هیچ علامتی نداشته باشند و سابقه خانوادگی سرطان نداشته باشند، در معرض خطر ابتلا به سرطان روده هستند. زیرا بسیاری از سرطان‌ها در مراحل اولیه بدون علائم بروز می‌کنند و تنها راه تشخیص آن‌ها، انجام منظم تست‌های غربالگری است. علاوه بر این، افراد دارای سابقه خانوادگی پولیپ یا سرطان روده بزرگ (به‌ویژه بستگان درجه یک)، باید غربالگری را زودتر از زمان معمول و با دقت بیشتری انجام دهند؛ معمولاً توصیه میشود این افراد غربالگری را ۱۰ سال زودتر از سنی که سرطان در بستگان تشخیص داده شده آغاز کنند.
گروه دیگری که غربالگری برای آن‌ها ضروری است، افراد با بیماری‌های زمینه‌ای مانند کولیت اولسروز یا بیماری کرون هستند، چرا که التهاب مزمن در این بیماری‌ها می‌تواند احتمال بروز سرطان روده را افزایش دهد. همچنین افرادی که دچار علائم مشکوک مانند خون در مدفوع (چه واضح و چه مخفی)، تغییرات جدید و پایدار در عادات دفع، دردهای شکمی مداوم، کاهش وزن بی‌دلیل یا کم‌خونی غیرقابل توجیه هستند، باید فوراً برای بررسی بیشتر به پزشک و انجام تست‌های تشخیصی مانند آزمایش خون مخفی در مدفوع و کولونوسکوپی مراجعه کنند. غربالگری در این گروه‌ها یک اقدام حیاتی و نجات‌بخش است و می‌تواند زندگی فرد را از خطر ابتلا به سرطان نجات دهد.
