دوران شیردهی مرحله‌ای حساس در زندگی مادر و نوزاد است که نیازمند توجه ویژه به سلامت جسمی و روانی مادر است. در این دوره بدن مادر همچنان تحت تأثیر تغییرات بارداری و زایمان قرار دارد و از طرفی باید انرژی و مواد مغذی کافی برای تغذیه نوزاد فراهم کند. انجام چکاپ‌های دوره‌ای در این زمان، نه‌تنها برای حفظ سلامت مادر اهمیت دارد بلکه تضمین‌کننده کیفیت شیر و رشد مطلوب نوزاد نیز خواهد بود.
اهمیت چکاپ در دوران شیردهی
پس از زایمان، برخی مشکلات جسمی یا هورمونی ممکن است در مادر باقی بماند یا تازه بروز پیدا کند. کم‌خونی، کمبود ویتامین، افسردگی پس از زایمان یا حتی ادامه فشار خون بالا و دیابت بارداری از جمله مسائلی هستند که بدون پیگیری می‌توانند سلامت مادر را به خطر بیندازند. چکاپ‌های منظم این امکان را فراهم می‌کند که مشکلات پیش از جدی شدن شناسایی و درمان شوند.
توالی چکاپ‌های دوران شیردهی
بر اساس توصیه‌های علمی، چکاپ‌های پس از زایمان باید در چند مرحله انجام شود. تماس اولیه با پزشک یا مرکز بهداشتی بهتر است در سه تا هفت روز پس از زایمان انجام گیرد تا وضعیت عمومی، فشار خون، حال روحی مادر و روند شیردهی ارزیابی شود. در فاصله هفت تا چهارده روز بعد، یک ویزیت حضوری برای انجام آزمایش خون، معاینه سینه و شکم و بررسی علائم افسردگی پس از زایمان توصیه می‌شود. در سه هفته بعد یک ارزیابی دیگر برای پایش تغذیه، مشکلات شیردهی و کنترل قند و فشار خون انجام می‌شود.
در شش هفته پس از زایمان یک چکاپ کامل صورت می‌گیرد که شامل تمام ارزیابی‌های قبلی، برنامه‌ریزی برای بارداری آینده و بررسی وضعیت واکسیناسیون است. برخی مادران به‌ویژه کسانی که سابقه دیابت یا پره‌اکلامپسی دارند ممکن است نیاز به پیگیری‌های اضافه داشته باشند. معمولاً تا دوازده هفته پس از زایمان تمام مشکلات شایع شناسایی یا برطرف می‌شود و در صورت لزوم ارزیابی‌های تکمیلی انجام خواهد شد.
آزمایش‌ها و ارزیابی‌های ضروری
در هر نوبت چکاپ، مجموعه‌ای از آزمایش‌ها و معاینات لازم است. آزمایش‌های خون مانند CBC برای بررسی کم‌خونی و کمبود مواد مغذی انجام می‌شود. پروفایل بیوشیمی خون برای ارزیابی عملکرد کبد و کلیه، قند خون و سطح چربی‌ها اهمیت دارد. سنجش هورمون‌های پرولاکتین و تیروئید به پزشک کمک می‌کند تا تولید شیر و وضعیت هورمونی مادر را بررسی کند.
اندازه‌گیری فشار خون و قند خون در مادرانی که سابقه دیابت بارداری یا فشار خون بالا داشته‌اند ضروری است. معاینه فیزیکی شامل بررسی شکم، سینه، محل بخیه سزارین یا اپیزیوتومی و مشاوره درباره مسائل جنسی و باروری آینده انجام می‌شود. در کنار این موارد غربالگری وضعیت روانی نیز اهمیت دارد تا افسردگی یا اضطراب پس از زایمان به موقع شناسایی و درمان شود.
چرا پیگیری منظم اهمیت دارد
چکاپ‌های منظم دوران شیردهی کمک می‌کند مادر از کم‌خونی یا کمبود ویتامین رنج نبرد، مشکلات شیردهی زود تشخیص داده شود و مسائل هورمونی یا روانی نادیده نماند. ادامه پیگیری تا دوازده هفته پس از زایمان باعث می‌شود سلامت مادر تثبیت شود و او بتواند با انرژی و آرامش بیشتری به مراقبت از نوزاد بپردازد.
آزمایشات چکاپ دوران شیردهی
آزمایشگاه‌ها نقش کلیدی در انجام چکاپ‌های مادران شیرده دارند. خدماتی مانند آزمایش‌های خون، بررسی هورمون‌های پرولاکتین و تیروئید و پایش ویتامین‌ها می‌تواند در هر مرحله از پیگیری پس از زایمان انجام شود. گنجاندن این آزمایش‌ها در برنامه چکاپ مادران باعث می‌شود پزشکان تصویر روشنی از وضعیت سلامت مادر داشته باشند و توصیه‌های درمانی یا تغذیه‌ای دقیق‌تری ارائه دهند.
آزمایش‌های خونی مهم دوران شیردهی
- CBC (شمارش کامل خون) – برای بررسی کم‌خونی، سطح هموگلوبین و پلاکت
- فریتین سرم – برای ارزیابی ذخایر آهن بدن مادر
- ویتامین D – کمبود آن می‌تواند هم مادر و هم نوزاد را تحت تأثیر قرار دهد
- ویتامین B12 و فولیک اسید – مهم برای تولید گلبول‌های قرمز و پیشگیری از خستگی
- قند خون ناشتا (FBS) – مخصوصاً برای مادرانی که دیابت بارداری داشته‌اند
- آزمایش عملکرد تیروئید (TSH، Free T4) – برای شناسایی کم‌کاری یا پرکاری تیروئید
- پرولاکتین – برای ارزیابی وضعیت تولید شیر در مادر
- پروفایل چربی خون (کلسترول، HDL، LDL، تری‌گلیسرید) – در صورت نیاز برای ارزیابی متابولیسم
- آزمایش عملکرد کبد (AST، ALT، ALP) – در مادرانی که دارو مصرف می‌کنند یا سابقه بیماری کبدی دارند
- الکترولیت‌ها (سدیم، پتاسیم، کلسیم) – برای بررسی تعادل مایعات و مواد معدنی در بدن
این آزمایش‌ها می‌توانند بسته به شرایط مادر در ویزیت‌های ۶ هفته‌ای و ۱۲ هفته‌ای پس از زایمان انجام شوند و در مادرانی که مشکل خاصی ندارند، بخش عمده‌ای از آن‌ها نیاز به تکرار ندارد.
آزمایش‌هایی که دوره‌ای توصیه می‌شوند
- CBC و فریتین – معمولاً هر ۳ تا ۶ ماه برای مادران شیرده توصیه می‌شود تا کم‌خونی یا کاهش ذخایر آهن سریع شناسایی شود
- ویتامین D و B12 – بهتر است هر ۶ ماه پایش شوند، چون کمبودشان شایع است
- TSH و Free T4 – اگر در چکاپ اول مشکلی دیده شود یا مادر علائم کم‌کاری یا پرکاری تیروئید داشته باشد، هر ۳–۶ ماه تکرار می‌شود
- پرولاکتین – در صورت مشکلات شیردهی یا کاهش شیر می‌تواند هر ۲–۳ ماه اندازه‌گیری شود
- FBS (قند خون) – اگر مادر دیابت بارداری داشته، باید در ۶ هفته پس از زایمان تکرار شود و بعد سالانه یا هر ۶ ماه بسته به وضعیت
- کلسیم – بر اساس استاندارد پزشکی، اگر سطح کلسیم در چکاپ اولیه بعد از زایمان (۶ هفته اول) پایین باشد یا مادر رژیم غذایی ناکافی، سابقه مشکلات تیروئید/پاراتیروئید، یا مصرف کم لبنیات داشته باشد، تکرار دوره‌ای هر ۳ تا ۶ ماه توصیه می‌شود. در مادرانی که مکمل کلسیم مصرف می‌کنند، معمولاً پزشک یک‌بار دیگر در ۶ ماهگی شیردهی آزمایش را درخواست می‌کند تا مطمئن شود سطح کلسیم و تعادل مواد معدنی (کلسیم، فسفر و ویتامین D) مناسب است.
