چرخه قاعدگی یکی از فرآیندهای پیچیده و منظم بدن زنان در سنین باروری است که تحت کنترل دقیق سیستم هورمونی انجام می‌شود. این چرخه معمولاً ۲۸ روزه در نظر گرفته می‌شود، اما در عمل می‌تواند بین ۲۱ تا ۳۵ روز متغیر باشد. در طول این مدت، تغییرات هماهنگ هورمون‌ها باعث رشد و آزادسازی تخمک، آماده‌سازی رحم برای بارداری و در صورت عدم لقاح، ریزش لایه اندومتر و بروز خونریزی قاعدگی می‌شود. بررسی چرخه قاعدگی هم از دیدگاه هورمونی و هم از نظر آزمایشگاهی اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا اختلال در هر بخش از این سیستم می‌تواند منجر به ناباروری، بی‌نظمی‌های قاعدگی یا بیماری‌های زنان شود.
مراحل چرخه قاعدگی از نظر هورمونی
چرخه قاعدگی به چهار فاز اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام با تغییرات هورمونی خاصی همراه است:
۱. فاز فولیکولار (روزهای ۱ تا ۱۳)
این مرحله از روز اول خونریزی شروع می‌شود. در این فاز، غده هیپوفیز هورمون محرک فولیکول (FSH) ترشح می‌کند که موجب رشد فولیکول‌ها در تخمدان می‌شود. فولیکول‌های در حال رشد هورمون استرادیول (E2) ترشح می‌کنند. افزایش تدریجی استرادیول باعث ضخیم شدن اندومتر رحم و آماده شدن آن برای لانه‌گزینی احتمالی می‌شود.
۲. فاز تخمک‌گذاری (روز ۱۴ تقریباً)
افزایش شدید هورمون لوتئینه‌کننده (LH surge) که ناشی از بالا رفتن استرادیول است، باعث آزاد شدن تخمک از فولیکول بالغ می‌شود. این مرحله زمان طلایی برای باروری است.
۳. فاز لوتئال (روزهای ۱۵ تا ۲۸)
بعد از آزادسازی تخمک، فولیکول خالی به جسم زرد (Corpus luteum) تبدیل می‌شود که مقدار قابل توجهی پروژسترون و مقدار کمتری استرادیول ترشح می‌کند. پروژسترون با اثر بر اندومتر موجب تثبیت و آماده‌سازی بیشتر آن برای لانه‌گزینی تخمک بارور می‌شود. اگر بارداری رخ ندهد، جسم زرد تحلیل می‌رود، سطح هورمون‌ها افت می‌کند و در نهایت اندومتر فرو می‌ریزد و خونریزی قاعدگی آغاز می‌شود.
۴. فاز قاعدگی (روزهای ۱ تا ۵ چرخه جدید)
در اثر افت ناگهانی پروژسترون و استرادیول، ریزش اندومتر اتفاق می‌افتد و قاعدگی رخ می‌دهد. این مرحله آغاز چرخه جدید است.
آزمایش‌های مرتبط با چرخه قاعدگی
از آنجا که چرخه قاعدگی تحت کنترل دقیق هورمون‌هاست، آزمایش‌های هورمونی نقش اساسی در بررسی سلامت باروری زنان دارند. برخی از مهم‌ترین تست‌های آزمایشگاهی چرخه قاعدگی عبارتند از:
- FSH: سنجش در روزهای ابتدایی چرخه (معمولاً روز ۳) برای بررسی عملکرد تخمدان و ذخیره تخمک.
- LH: اندازه‌گیری نسبت LH به FSH برای ارزیابی تخمک‌گذاری و تشخیص اختلالاتی مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS).
- استرادیول (E2): بررسی وضعیت فولیکول‌ها و رشد آن‌ها در فاز فولیکولار و همچنین ارزیابی کیفیت تخمک‌گذاری.
- پروژسترون: معمولاً در روز ۲۱ چرخه بررسی می‌شود و نشان‌دهنده وقوع یا عدم وقوع تخمک‌گذاری است.
- پرولاکتین: افزایش غیرطبیعی آن می‌تواند باعث بی‌نظمی قاعدگی و ناباروری شود.
- هورمون‌های تیروئیدی (TSH، Free T4): اختلال در کارکرد تیروئید می‌تواند نظم چرخه قاعدگی را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار دهد.
- آندروژن‌ها (تستوسترون آزاد و کل، DHEAS): در بررسی‌های مربوط به PCOS یا بی‌نظمی‌های هورمونی اهمیت دارند.
چکاپ چرخه قاعدگی
چکاپ چرخه قاعدگی مجموعه‌ای از ارزیابی‌های بالینی و آزمایشگاهی است که با هدف بررسی نظم و سلامت قاعدگی انجام می‌شود. این چکاپ به‌ویژه برای زنانی که قصد بارداری دارند یا دچار مشکلاتی مانند تأخیر یا قطع قاعدگی، خونریزی‌های شدید یا دردناک، و علائم هورمونی غیرطبیعی هستند، اهمیت زیادی دارد.
در این چکاپ معمولاً علاوه بر شرح حال دقیق و معاینه بالینی، آزمایش‌های هورمونی در روزهای خاص چرخه درخواست می‌شود تا تصویر دقیقی از وضعیت عملکرد تخمدان، هیپوفیز و سایر غدد به دست آید. گاهی سونوگرافی ترانس‌واژینال نیز به‌عنوان مکمل استفاده می‌شود تا وضعیت فولیکول‌ها و ضخامت اندومتر بررسی شود.
جمع‌بندی
چرخه قاعدگی یک فرآیند دقیق و هماهنگ است که تحت کنترل سیستم پیچیده‌ای از هورمون‌ها قرار دارد. بررسی این چرخه از دیدگاه آزمایشگاهی می‌تواند به شناسایی اختلالات هورمونی، تشخیص مشکلات باروری و انتخاب بهترین روش درمانی کمک کند. چکاپ چرخه قاعدگی به‌عنوان بخشی مهم از مراقبت‌های سلامت زنان، ابزاری ارزشمند در دست پزشکان است تا به‌موقع از بروز عوارض جدی پیشگیری شود و زمینه برای باروری موفق یا حفظ کیفیت زندگی در دوران باروری و پس از آن فراهم آید.
