کمخونی ناشی از بیماریهای مزمن نوعی کمخونی است که برخلاف بسیاری از انواع شناختهشده، منشأ آن نه ژنتیکی است و نه تغذیهای. بسیاری از افراد وقتی با کمخونی مواجه میشوند، اولین حدسشان کمبود آهن یا ویتامینهاست؛ در حالیکه در درصد قابل توجهی از موارد، مشکل اصلی وجود یک بیماری پنهان یا التهاب طولانیمدت در بدن است. در این شرایط، بدن نمیتواند از آهن موجود بهدرستی استفاده کند و تولید گلبولهای قرمز کاهش مییابد، حتی اگر فرد تغذیه مناسبی داشته باشد و ذخیره آهنش خالی نباشد. این همان جایی است که پزشک باید علت اصلی را در بیماریهای زمینهای جستوجو کند و مصرف خودسرانه مکملها معمولاً کمککننده نیست.
ACD معمولاً آرام و تدریجی ایجاد میشود و فرد ممکن است فقط احساس خستگی مداوم، کاهش انرژی یا بیحوصلگی کند، بدون آنکه متوجه ارتباط آن با بیماری زمینهای باشد. همین ویژگی باعث میشود برخی افراد بهجای پیگیری علت اصلی، بارها و بارها به سمت مصرف مکمل آهن یا تقویتکنندهها بروند؛ در حالیکه این نوع کمخونی با ویتامین برطرف نمیشود و باید ریشه التهاب یا بیماری مزمن درمان شود. بنابراین کمخونیهای تکرارشونده یا کمخونیهایی که با درمانهای تغذیهای معمول بهتر نمیشوند، همیشه باید جدی گرفته شوند.
کمخونی ناشی از بیماریهای مزمن چگونه ایجاد میشود؟
هنگامیکه بدن با یک بیماری مزمن، التهاب پایدار یا عفونت طولانیمدت روبهرو است، واکنشهای ایمنی بدن در جهت مقابله با مشکل فعال میشوند. یکی از این واکنشها افزایش سطح مادهای به نام «هپسیدین» است که مانند یک دروازهبان مانع آزاد شدن آهن از ذخایر بدن و ورود آن به خون میشود. به این ترتیب، حتی اگر آهن کافی در بدن وجود داشته باشد، به دلیل بسته بودن این مسیرها، آهن به مغز استخوان نمیرسد و تولید گلبول قرمز مختل میشود. به همین دلیل این نوع کمخونی را «کمبود عملکردی آهن» مینامند.
از سوی دیگر، التهاب طولانیمدت باعث کاهش فعالیت طبیعی مغز استخوان میشود و تولید گلبولهای قرمز کندتر از حالت معمول پیش میرود. همچنین در برخی بیماریها مانند بیماریهای کلیوی، تولید هورمون اریتروپویتین که محرک ساخت گلبول قرمز است کاهش مییابد. تمام این عوامل در کنار هم باعث میشوند فرد دچار کمخونی ملایم تا متوسط شود، اما بدون درمان بیماری زمینهای، این وضعیت ادامهدار خواهد بود.
این مکانیسمها تفاوت اساسی ACD با کمخونیهای ناشی از تغذیه یا ژنتیک را نشان میدهند. در کمخونی فقر آهن، مشکل کمبود واقعی آهن است و با جبران آن درمان میشود؛ اما در اینجا مشکل «عدم دسترسی بدن به آهن» است نه کمبود آن، و راهحل در کنترل التهاب نهفته است.
تفاوت ACD با کمخونیهای ژنتیکی و تغذیهای
این نوع کمخونی در مقایسه با کمخونیهای تغذیهای یا ژنتیکی ویژگیهای کاملاً متمایزی دارد. در کمخونی فقر آهن، بدن واقعاً ذخیره کافی آهن ندارد و آزمایش فریتین پایین است، اما در ACD سطح فریتین معمولاً طبیعی یا حتی بالا است، زیرا التهاب سطح آن را افزایش میدهد. بنابراین دیدن فریتین بالا همراه با آهن سرم پایین نشانهای مهم برای پزشک است که به ACD فکر کند و دنبال دلایل دیگر نرود.
کمخونیهای ژنتیکی مانند تالاسمی یا نقصهای مادرزادی ساخت هموگلوبین معمولاً الگوی ثابت، طولانیمدت و بدون تغییر جدی در طول زمان دارند و در آزمایش خون شاخصهای مشخصی ایجاد میکنند. اما ACD اغلب همراه با بیماریهای دیگری مانند آرتریت روماتوئید، بیماریهای قلبی، بیماری کلیوی، سرطانها یا عفونتهای مزمن بروز میکند و الگوی آن متغیر و تابع شدت بیماری زمینهای است. به همین دلیل پزشک هنگام مواجهه با کمخونی تکرارشونده یا مقاوم به درمان، ابتدا امکان وجود یک بیماری مزمن را بررسی میکند.
از نظر علائم نیز تفاوت وجود دارد. کمخونیهای ژنتیکی اغلب از دوران نوجوانی خود را نشان میدهند، اما ACD در سنین بالاتر و معمولاً همراه با بیماریهای دیگر ظاهر میشود. همچنین مصرف آهن در تالاسمی یا کمخونیهای خونی مزمن میتواند حتی مضر باشد، در حالیکه در ACD غالباً بیاثر است.
پزشک چگونه به کمخونی ناشی از بیماریهای مزمن مشکوک میشود؟
نخستین سرنخ زمانی ایجاد میشود که کمخونی بدون علت مشخص، مکرر یا مقاوم به مکمل آهن باشد. پزشک بهویژه در شرایطی که فرد علائم التهاب، دردهای مزمن، سابقه بیماریهای خودایمنی یا مشکلات طولانیمدت کلیوی داشته باشد، بیشتر به ACD شک میکند. گاهی مشاهده میشود hemoglobin کاهش یافته اما فریتین بالاست؛ این ترکیب آزمایشگاهی نقطه شروع مهمی برای تشخیص است.
در چنین شرایطی پزشک علاوه بر CBC، آزمایشهای دیگری مانند اندازهگیری سطح آهن، ظرفیت اتصال آهن (TIBC)، پروتئینهای فاز حاد التهاب و عملکرد کلیه و کبد را بررسی میکند. اگر نتایج نشاندهنده وجود التهاب باشد، احتمال ACD بیشتر میشود. در مراحل بعد، پزشک ممکن است به دنبال علت زمینهای بگردد؛ برای مثال بررسی بیماریهای خودایمنی، انجام آزمایشهای عفونی، ارزیابی وضعیت کلیه یا حتی انجام تصویربرداری در صورت لزوم.
این رویکرد کمک میکند پزشک بین کمخونیهای ناشی از تغذیه، کمخونیهای ژنتیکی و ACD تفکیک انجام دهد. هر کدام از این شرایط الگوی آزمایشگاهی خاص خود را دارند و تشخیص اشتباه باعث درمان ناکارآمد یا حتی مضر میشود.
نقش آزمایشها در تشخیص دقیق
تشخیص ACD عبارت است از ترکیب بررسیهای بالینی با آزمایشهای خون. در اغلب موارد، CBC نشاندهنده کمخونی خفیف تا متوسط است. سطح آهن سرم پایین، فریتین طبیعی یا بالا و TIBC پایین، سه شاخص مهم در تشخیص هستند. این الگو بر خلاف کمخونی فقر آهن است که در آن فریتین پایین و TIBC بالا دیده میشود. همین تفاوت باعث میشود پزشکان بتوانند دو بیماری مشابه از نظر ظاهری را از هم جدا کنند.
در برخی موارد برای ارزیابی دقیقتر، آزمایشهای تکمیلی مانند سنجش CRP، ESR یا بررسی سطح هپسیدین انجام میشود تا میزان التهاب مشخص شود. همچنین بررسی عملکرد کلیه، کبد و تستهای خودایمنی به پزشک کمک میکند علت اصلی التهاب مشخص شود. اگر پزشک نشانهای از کمخونی ژنتیکی مشاهده کند، ممکن است آزمایشهای ژنتیکی، الکتروفورز هموگلوبین یا بررسیهای تخصصی خونشناسی نیز انجام شود.
اهمیت آزمایشها در این است که مسیر درمان را بهطور کامل تغییر میدهند. اگر تشخیص اشتباه داده شود و فرد بهجای درمان بیماری زمینهای، ویتامین یا آهن مصرف کند، کمخونی بهبود نمییابد. بنابراین تحلیل دقیق آزمایشها ضروری است.
درمان کمخونی ناشی از بیماریهای مزمن
گام اصلی درمان، کنترل یا درمان بیماری زمینهای است. با کاهش التهاب، میزان هپسیدین کاهش مییابد و آهن دوباره در دسترس مغز استخوان قرار میگیرد. این روند به مرور باعث بهبود هموگلوبین میشود. در بیماریهای خودایمنی، داروهای ضدالتهاب و تنظیمکننده ایمنی استفاده میشود و در بیماریهای عفونی، درمان مناسب عفونت باعث کاهش التهاب میشود.
مصرف آهن تنها زمانی مؤثر است که همراه با ACD، کمبود واقعی آهن نیز وجود داشته باشد؛ در غیر این صورت تأثیر کمی دارد. در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه، داروهای محرک تولید گلبول قرمز بهطور هدفمند استفاده میشود. در موارد شدید یا زمانی که کمخونی باعث اختلال جدی در عملکرد فرد شود، تزریق خون بهصورت موقت انجام میشود، اما این روش درمان اصلی محسوب نمیشود.
مدیریت این کمخونی بیشتر وابسته به یافتن علت اصلی است. بنابراین مهمترین پیام برای بیماران این است که کمخونی را یک علامت بدانند نه یک بیماری مستقل. اگر کمخونی تکرار میشود، خودبهخود برطرف نمیشود یا با ویتامین بهتر نمیشود، لازم است بررسی دقیقتر پزشکی انجام شود.
